Ba al zenekien Lea-Artibain legenda asko daudela eta horiek harri eta zur utziko zaituztela? Eta ez hori bakarrik, gainera, historiak belaunaldiz belaunaldi igaro dira, eta gaurdaino osorik eta prest iritsi dira etorkizunean transmititzen jarrai dezaten. Hori gutxi balitz, historia handiko lurraldea ere bada, eta, horri esker, hainbat bitxikeria ezagutu ahal izan ditugu, kondairetatik harago, benetan gertatu zirenak.
Lea Artibai mota askotariko paisaia duen lurraldea da, baina antzinako tradizioak ditu. Euskarak indartsu dirau, eta ia biztanle guztien komunikazio-hizkuntza da. Era berean, tradizio horiek euskal mitologiarekin nahasten dira, eta kondaira horien hainbat aztarna fisiko ikus ditzakegu, eskualdeko toki askotan bitxikeria horiei buruz gehiago jakiteko.
Partekatu nahi ditugun adibide batzuk, eskualdera egin dezakezuen bisitan ikus ditzakezuenak:
Arretxinagako San Migel ermita: ermitaren izena euskaratik dator, eta hau da esanahia: arre = harria = harria, etxi = etzin = etzan = tiratua, aga = atzizki lokalizatzailea. Interpretazio horri esker, ermitaren barruan aurkitzen dugun fenomeno geologikoa uler dezakegu; izan ere, han hiru haitz handi daude, eta elezahar desberdinak dituzte, haluzinatzen utziko zaituztenak. Elezahar horietako batek dioenez, mutil edo neska gazte batek urtebete baino gutxiagoan ezkondu nahi badu, hiru aldiz igaro behar du haitzen azpitik ukitu gabe. Beste elezahar batek dioenez, hortzetako mina baduzu, harkaitzetako katxoren bat hartu eta burkoaren azpian lo egiten baduzu, hurrengo egunean minik ez izatea eragingo dizu. Komeni da hori ez egitea eta harriak bakean ustea… hobe izango da dentista bisitatzea, ez duzu uste?
Gizaburuagako sirenak: Lea ibaiaren ertzean, Bengolea errota industriaurreko garaiko fabrika garrantzitsuenetako bat zen. Esaten denez, errota aurrean begiak ixten badituzu, ibaiaren soinua entzun ahal izango duzu sirena-kantuen ondoan. Han, Oibarko kobazuloa topatuko dugu, eta, kondairak dioenez, hantxe bizi ziren laminak, hemen sirenei esaten diegun bezala.
Aixeder haize-errota: antzina, errotek makinariak urarekin mugitzen zituzten, baina lehorteak gertatzen zirenean, errotek ezin zuten lanik egin. Hori dela eta, Pedro Bernardo Villarreal de Berriz ingeniaritza-ezagutza handiko ilustratuak errota hau eraiki zuen haizearen indarraz soilik irina egin zezan. Gaur egun ez dago erabilitako makineriaren arrastorik, gaur egun errota etxebizitza bat baita.
Santa Eufemia ermita: eskualde osoa eta kostaldea ikusi nahi badituzu, hemen duzu panoramikarik onena, Aulestiko Urregarai mendiaren gainean. Ermitarainoko bidea zail samarra da, ermitara iritsi arte igo behar ditugun 223 eskailera aldapatsuei esker, ausartzen zara? Esaten da hemen jentilek haitzulo bat izan zutela, eta inguruan dauden pendulak ordukoak direla. Gainera, esaten denez, Markina-Xemeingo parrokia eraikitzen ari zirenean, jentilek harriak botatzen zituzten Santa Eufemiatik parrokiara, eta horregatik dauzka ermitak hainbeste harri inguruan.